Ο ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΜΑΣ ΣΕ ΡΥΘΜΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
Του Δ. Μινέτου*
Στις περιοχές αυτές, ο τουριστικός τομέας συνίσταται από μια μεγάλη ποικιλία επιχειρήσεων όπως, μεταξύ άλλων, ταξιδιωτικά γραφεία, καταλύματα διαμονής, επιχειρήσεις αναψυχής και εστίασης, επιχειρήσεις ενοικίασης χερσαίων και θαλάσσιων μηχανοκίνητων μέσων ή παροχής άλλων υπηρεσιών προς τους τουρίστες. Το λεγόμενο τουριστικό κύκλωμα, επομένως, αποτελείται από ένα δαιδαλώδες πλέγμα αλληλεπιδράσεων και αλληλεξαρτήσεων μεταξύ μιας μεγάλης ποικιλίας συμμετεχόντων, τόσο από τη σκοπιά της ζήτησης όσο και από τη σκοπιά της προσφοράς.
Χωρικά, η πολυπλοκότητα του παραπάνω συστήματος αντικατοπτρίζεται και στο τοπικό πλέγμα των χρήσεων γης. Στις περιοχές των οποίων η οικονομική βάση στηρίζεται στον τουρισμό, τα χωρικά μορφώματα που κυριαρχούν είναι σύνθετα και επιβάλλονται σε μεγάλο βαθμό από την ανάπτυξη των τουριστικών δραστηριοτήτων. Τα στάδια και οι φάσεις τουριστικής ανάπτυξης όμως, συνεπάγονται πιέσεις για εντατικότερη αξιοποίηση και χρήση της γης, καθώς και πιέσεις στα αποθέματα των τοπικών πολιτιστικών και περιβαλλοντικών πόρων. Οι προαναφερόμενες πιέσεις, συνήθως συνοδεύονται από σοβαρές επιπτώσεις στη ποιότητα των παραπάνω συστημάτων. Είναι προφανές ότι, για να έχει βιώσιμα χαρακτηριστικά η τουριστική ανάπτυξη, θα πρέπει να στραφεί στη διαμόρφωση ενός προϊόντος διαμονής που θα σέβεται το περιβάλλον και τις τοπικές ιδιαιτερότητες και θα στηρίζεται σε συγκεκριμένους κώδικες ορθής πρακτικής και δεοντολογίας για τον ίδιο τον κλάδο.
Η διαπίστωση αυτή είναι επίκαιρη παρά ποτέ σήμερα, καθώς στην τρέχουσα δύσκολη οικονομική συγκυρία ο φόβος του μαρασμού και της παρακμής συγκεκριμένων τουριστικών περιοχών του νησιού μας, είναι έντονος και απειλητικός. Είναι επομένως, επιτακτικό να αναπτυχθούν στρατηγικές από το ήδη επενδυμένο τουριστικό κεφάλαιο, προκειμένου να αποφευχθεί η φάση του μαρασμού και της παρακμής. Η επισήμανση αυτή έχει ιδιαίτερη βαρύτατα για τον τουριστικό κλάδο του νησιού μας, όπου το μεγαλύτερο τμήμα του, αυτό του μαζικού τουρισμού, έχει φορντικά χαρακτηριστικά και επομένως είναι ευάλωτο στις γενικότερες οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που συντελούνται σήμερα στη γεωγραφία της παραγωγής και της κατανάλωσης των τουριστικών προϊόντων και των υπηρεσιών. Η φθορά και η παρακμή θα συμβούν μόνον στη περίπτωση που υπάρξει αποτυχία να δοθεί μια δημιουργική απάντηση στις κοινωνικοοικονομικές μεταβολές της νέας εποχής.
Ωστόσο, η προσπάθεια προσαρμογής των τουριστικών περιοχών μας στη χρονική συγκυρία, δεν θα είναι μια εύκολη υπόθεση. Χρειάζεται συντονισμός όλων των εμπλεκόμενων παραγωγικών δυνάμεων, σοβαρή ανάλυση των τοπικών και περιφερειακών δεδομένων και στη συνέχεια χάραξη μιας ρεαλιστικής και αποτελεσματικής τοπικής αναπτυξιακής πολιτικής για τον τουρισμό.
Μπορούν να γίνουν πολλά πράγματα. Οι τοπικές οικονομίες δεν πρέπει να υποβιβαστούν στη θέση του καθρέφτη των διεθνών κοινωνικών και οικονομικών εξελίξεων. Υπάρχουν σύνθετες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των επιταγών του διεθνούς περιβάλλοντος και των τοπικών κοινωνικών δομών. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές παράγουν ένα είδος «μοναδικότητας» του προορισμού ως αποτέλεσμα πολιτιστικών, πολιτικών, ιδεολογικών και άλλων χαρακτηριστικών, το οποίο επηρεάζει το σχεδιασμό και τις επενδυτικές αποφάσεις που αναπτύσσονται μέσα στον τουριστικό προορισμό.
Επομένως, μια ενδεχόμενη παρακμή των τουριστικών προορισμών θα οφείλεται σε ένα αμάλγαμα αλληλεπιδρώντων εσωτερικών και εξωτερικών δυνάμεων. Οι εξωτερικές δυνάμεις οξύνουν το επίπεδο ανταγωνισμού μέσα στους κόλπους της διεθνούς τουριστικής αγοράς, ενώ ορισμένες εσωτερικές δυνάμεις περιορίζουν ή αυξάνουν την ανταγωνιστικότητα του τουριστικού μας προορισμού. Επειδή, λοιπόν, η παρακμή είναι μια διαρκής απειλή και όχι απαραίτητα κάποιο συγκεκριμένο ντετερμινιστικό στάδιο ενός κύκλου ζωής, η προσπάθεια αναδιάρθρωσης του τουριστικού τομέα πρέπει να είναι μια συνεχής διαδικασία η οποία θα πρέπει να στηρίζεται περισσότερο στην επιστράτευση και εκμετάλλευση της έννοιας της μοναδικότητας του κάθε προορισμού.
Υπό την έννοια αυτή, η δυναμική των οικονομικών διαδικασιών των τουριστικών περιοχών του νησιού μας, θα πρέπει να προσεγγιστεί και να γίνει κατανοητή προσανατολίζοντας την ανάλυση σε πέντε βασικές πτυχές της τουριστικής ανάπτυξης:
· Στην εξέταση των δεσμών και αλληλεξαρτήσεων μεταξύ των τουριστικών επιχειρήσεων στο επίπεδο του νησιού.
· Στο βαθμό ευελιξίας που χαρακτηρίζει τις τουριστικές επιχειρήσεις.
· Στη δυνατότητα συνύπαρξης εντός των συσπειρώσεων του τουριστικών επιχειρήσεων τόσο φαινομένων συνεργασίας, όσο και φαινομένων ανταγωνισμού.
· Στο επίπεδο εμπιστοσύνης που χαρακτηρίζει τις συνεργασίες των τουριστικών επιχειρήσεων της συσπείρωσης. Το επίπεδο εμπιστοσύνης είναι σημαντικό γιατί, εκτός των άλλων, μειώνει το κόστος συναλλαγών και εκτέλεσης εμπορικών πράξεων.
· Στην ύπαρξη μιας συλλογικής κουλτούρας ή αλλιώς της αίσθησης της κοινότητας μέσα στη συσπείρωση, η οποία υποστηρίζεται από συγκεκριμένες δημόσιες πολιτικές.
Παράλληλα, με την παραπάνω ανάλυση, για να μπορέσουμε να διαχειριστούμε αποτελεσματικά το τουριστικό φαινόμενο, θα πρέπει πρώτα να συστηματοποιήσουμε στο μυαλό μας τον τρόπο που αυτό εμφανίζεται στη δική μας περίπτωση. Με δεδομένο ότι μια ποικιλία οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών δυνάμεων δρουν ανταγωνιστικά ή συνεργατικά για τη διαμόρφωση της «τουριστικής ελκυστικότητας» της περιοχής μας, το επόμενο διάγραμμα παρουσιάζει τη γενική διαδικασία διαμόρφωσης του τουριστικού φαινομένου. Στο διάγραμμα αυτό, φαίνεται ότι η ζήτηση για τουριστικές υπηρεσίες σε μια περιοχή συνδέεται με μια μεγάλη ποικιλία παραγόντων.
|
ΠΟΡΟΙ
|
|
Επίκτητοι
Πόροι
|
|
Παραγόμενοι Πόροι
|
|
Φυσικοί Πόροι
|
|
Πολιτιστικοί
Πόροι
|
|
Μήκος ακτογραμμής
|
|
Μνημεία της φύσης
|
|
Αισθητικά τοπία
|
|
Δάση
|
|
Αρχαιολογικά μνημεία
|
|
Νεότερα μνημεία
|
|
Ιστορικοί τόποι
|
|
Παραδοσιακοί οικισμοί
|
|
Υποδομές
|
|
Προσβασιμότητα
|
|
Λιμάνι
|
|
Οδικοί άξονες
|
|
Αεροδρόμιο
|
|
Έμμεσο πληθυσμιακό δυναμικό
|
|
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
|
|
Κίνητρα
|
|
Επίπεδο Ευημερίας
|
|
Παραγωγική ικανότητα
|
|
ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΖΗΤΗΣΗ
|
|
ΧΡΗΣΕΙΣ ΓΗΣ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ
|
|
Β
|
|
Γ
|
|
Α
|
|
ΕΠΕΝΔΥΣΕΙΣ ΣΤΟΝ
ΤΟΥΡΙΣΜΟ
|
· Πόροι: Οι πόροι ταξινομούνται σε δύο γενικές κατηγορίες, τους επίκτητους πόρους και τους παραγόμενους πόρους ανάλογα με το χρονικό διάστημα που διαρκούν οι διεργασίες σχηματισμού των πόρων αυτών. Οι επίκτητοι πόροι περιλαμβάνουν όλα τα συσσωρευμένα σημαντικά φυσικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά της περιοχής μας, των οποίων η αξία και η ποιότητα υποκινούν το ενδιαφέρον των δυνητικών επισκεπτών, δημιουργούν και προβάλλουν μια έντονη τοπικότητα και προσφέρονται για την ανάπτυξη καταναλωτικών χώρων ψυχαγωγικών και πολιτιστικών προϊόντων. Οι πόροι αυτοί, μπορούν περαιτέρω να διακριθούν σε α) φυσικούς πόρους του παράκτιου χώρου (αμμώδεις ακτές, κλπ.) β) φυσικούς πόρους του ορεινού χώρου (δάση, φαράγγια, κλπ.) και γ) κοινωνικο-πολιτισμικούς πόρους (μνημεία, παραδόσεις, ιστορικότητα κλπ.).
Η κατηγορία των παραγόμενων πόρων περιλαμβάνει τις υποδομές-κλειδιά που βρίσκονται σε κάθε χωρική ενότητα όπως είναι τα αεροδρόμια και τα λιμάνια. Στη σύγχρονη εποχή, τέτοιου είδους υποδομές είναι σημαντικοί παράγοντες δημιουργίας ευημερίας και έχουν τη δυνατότητα να ασκήσουν επιρροή σε όλο το φάσμα των κλάδων της οικονομίας. Επίσης, στην κατηγορία των παραγόμενων πόρων περιλαμβάνεται ένα επιπρόσθετο περιφερειακό χαρακτηριστικό, αυτό της προσβασιμότητας.
· Το περιφερειακό οικονομικό περιβάλλον: Το γενικότερο περιφερειακό οικονομικό περιβάλλον καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη μελλοντική πορεία της τοπικής οικονομίας και τη δυνατότητα προσαρμογής της στις νέες εξελίξεις. Αποτελεί το άμεσο περιβάλλον μέσα στο οποίο καλούνται να λειτουργήσουν οι νέες τουριστικές επενδυτικές προσπάθειες που αναλαμβάνονται και επομένως, είναι ένας παράγοντας που συνεκτιμάται στη διαδικασία χωροθετικής επιλογής. Το περιφερειακό οικονομικό περιβάλλον διαμορφώνεται από ποικίλους παράγοντες και πολλές φορές δυσδιάκριτες διαδικασίες. Ωστόσο, σαφείς ενδείξεις για το τι μπορεί να περιμένει μια τουριστική επιχείρηση σε ένα συγκεκριμένο χωρικό πλαίσιο, μπορούν να δώσουν το επίπεδο ευημερίας της χωρικής ενότητας, το επίπεδο του παραγωγικού δυναμισμού και τα προσφερόμενα χρηματοδοτικά και φορολογικά κίνητρα εγκατάστασης των νέων τουριστικών δραστηριοτήτων.
· Τουριστική ζήτηση: Η υφιστάμενη τουριστική ζήτηση είναι μια σαφής ένδειξη των αναμενόμενων κερδών από μια πιθανή επένδυση για τους επιχειρηματίες. Επομένως, ο ρόλος της στη χωρική κατανομή των νέων τουριστικών επενδύσεων είναι σημαντικός.
Η φάση τουριστικής ανάπτυξης στην οποία βρίσκονται οι τουριστικές περιοχές μας δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρη. Υπάρχουν ενδείξεις ότι ορισμένες περιοχές επιδεικνύουν χαρακτηριστικά στασιμότητας ή και κάμψης στη τουριστική τους δυναμική. Όντας τουριστικά ανεπτυγμένες, επιδεικνύουν σημάδια κόπωσης και αδυναμίας να διατηρήσουν την δυναμική τους. Ίσως είναι ανάγκη, σε αυτές τις περιοχές να επιχειρηθεί μια εξαντλητική ex post αξιολόγηση σχετικά με τα μέχρι τώρα κόστη και οφέλη του τουρισμού και τις τρέχουσες τάσεις και προοπτικές προκειμένου να καθοριστεί ο ρόλος, η μορφή και η λειτουργία του τουρισμού στο μέλλον.
Σημαντικό εμπόδιο σε μια τέτοια προσπάθεια, ίσως αποτελέσει το γεγονός της έλλειψης διαχρονικών στατιστικών στοιχείων και μετρήσεων σχετικά την πορεία των χαρακτηριστικών του τουρισμού στο νησί μας. Η έλλειψη κατάλληλων στατιστικών στοιχείων και μετρήσεων καθώς και η έλλειψη ετήσιων ερευνών επίδοσης στον τομέα των τουριστικών υπηρεσιών, συσκοτίζουν την πραγματικότητα. Οδηγούν σε διαισθητικές εκτιμήσεις για τις επιδόσεις του τουρισμού που πολλές φορές απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Αυτό έχει ως συνέπεια, οι φορείς του τουρισμού και οι υπεύθυνοι σχεδιασμού να μην έχουν μια συνολική, αξιόπιστη εικόνα για τον τουρισμό σε τοπικό επίπεδο. Να μην έχουν έναν επαρκή βαθμό ελέγχου της τουριστικής ανάπτυξης και επομένως να δυσκολεύονται να οργανώσουν και να σχεδιάσουν τις κατάλληλες κινήσεις σε δύσκολες συγκυρίες όπως συμβαίνει την τρέχουσα περίοδο.
Επομένως, ανάμεσα στα άλλα σοβαρά και επείγοντα που πιθανόν θα προσπαθήσουν να δρομολογήσουν οι νέοι αυτοδιοικητικοί θεσμοί του ενιαίου Δήμου και της Περιφέρειας, θα ήταν ίσως χρήσιμο να δημιουργήσουν, τόσο στο Δήμο όσο και στην Περιφέρεια μια Δ/νση Στατιστικής και Χωρικής Πληροφορίας. Μια δομή που θα ασχολείται με τη συστηματική συγκέντρωση και καταγραφή ποσοτικών και ποιοτικών στοιχείων για τους παραγωγικούς κλάδους της οικονομίας, για τον τουρισμό, για κοινωνικά χαρακτηριστικά, για τις υποδομές, για τους πολιτιστικούς και φυσικούς πόρους του νησιού, για τα χωρικά χαρακτηριστικά κλπ. Η δομή αυτή θα μπορούσε να διενεργεί ετήσιες ποιοτικές έρευνες για την πορεία του τουρισμού αλλά και άλλων κλάδων της οικονομάς. Σκοπός είναι να υπάρχει μια συνολική εικόνα στο τέλος της τουριστικής περιόδου, για το αν έμειναν ικανοποιημένοι οι επισκέπτες του νησιού, αν αντιμετώπισαν προβλήματα, αν οι υπηρεσίες και τα προϊόντα που κατανάλωσαν αντιστοιχούσαν στις αρχικές τους προσδοκίες κλπ. Επιπρόσθετα, θα γίνει δυνατόν να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα του όποιου ετήσιου σχεδίου τουριστικής προβολής το νησιού μας ή της Περιφέρειας και να σχεδιαστούν τυχόν διορθωτικές κινήσεις.
Σε μια περιοχή σαν τη δική μας όπου η σημασία του τουρισμού για την τοπική ανάπτυξη είναι μεγάλη, θα πρέπει να υπάρχει αποτελεσματικός στρατηγικός σχεδιασμός για την τουριστική ανάπτυξη, σαφείς διαδικασίες εφαρμογής της σχεδιαζόμενης πολιτικής, συνεχής παρακολούθηση και αξιολόγηση των πραγματικών αποτελεσμάτων της αναπτυξιακής προσπάθειας και παρεμβάσεις ρύθμισης και αναπροσαρμογής των στόχων της πολιτικής όταν κρίνεται αναγκαίο. Για να διατηρηθεί η ποιότητα των φυσικών και πολιτιστικών πόρων του νησιού καθώς και οι ισορροπίες του πλέγματος των χρήσεων της γης, μια τέτοια πολιτική θα πρέπει να στοχεύει στη μακροπρόθεσμη διατήρηση της ταυτότητας των διαφορετικών χωρικών ενοτήτων. Οι τοπικές ιδιαιτερότητες, οι φυσικοί και οι πολιτιστικοί πόροι και τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά των χωρικών ενοτήτων δημιουργούν ταυτότητα και αποτελούν συγκριτικά πλεονεκτήματα στη διεθνή τουριστική αγορά ενισχύοντας την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας.
——————————————————————————————————
* Ο Διονύσης Μινέτος είναι Περιβαλλοντολόγος, απόφοιτος του Τμήματος Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Αιγαίου καθώς και Μηχανικός Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης απόφοιτος του αντίστοιχου τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Είναι επίσης κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος στη Διαχείριση Παράκτιων Περιοχών από το Bournemouth University της Μ. Βρετανίας, και Διδακτορικού Διπλώματος από το Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Σήμερα εργάζεται στην Δ/νση Περιβάλλοντος της Ν.Α Κεφαλληνίας και Ιθάκης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εντοπίζονται σε ζητήματα Μεταβολών των Χρήσεων Γης, Περιφερειακής Ανάπτυξης και Διαχείρισης του Παράκτιου Χώρου. Έχει δημοσιεύσει άρθρα στα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, Forest Policy and Economics, International Journal of Agricultural Resources, Governance and Ecology, Journal of International Business and Economy, Management of Environmental Quality: An International Journal, International Journal of Sustainable Development and Planning, Journal of Environmental Protection and Ecology.